1. Kenmerken van Listeria monocytogenes

2. Recente relevante uitbraken

Relevante uitbraken zijn bijgewerkt tot en met 25 november 2023.

In Nederland

In oktober 2019 werd Nederland opgeschrikt door een grote uitbraak van Listeria die gelinkt kon worden aan de producten uit de fabriek van vleesverwerker Offerman. Door gebruik te maken van Whole Genome Sequencing (WGS) kon deze bron van de uitbraak opgespoord worden. Alle vleeswaren van Offerman werden uit de verkoop gehaald en de fabriek in Aalsmeer werd eerst tijdelijk, later definitief gesloten.

Het RIVM heeft aan de hand van WGS-data ruim 30 meldingen van listeriose aan de betreffende vleeswaren kunnen koppelen met eerste ziektedagen in 2017-2019. Van deze zieken zijn er 6 overleden, allen in 2019. Ook kregen twee vrouwen een miskraam als gevolg van de besmetting.

In een publicatie van de NVWA beschrijft de organisatie het eigen handelen in de Offerman-zaak, omdat er twijfel was gerezen over de toezichthouder.

Uitbraken in het buitenland

Rauwe groente en fruit

In de Verenigde Staten komt Listeria regelmatig voor op gesneden en voorverpakte slamelanges.

In Duitsland bleek de bron van een langdurige uitbraak van Listeria groente en fruit te zijn.

In Ierland werden mensen besmet door producten met gesneden wortelen en kool.

Hiermee lijkt Listeria ook uit te kunnen groeien en uitbraken te kunnen veroorzaken als ze op groente en fruit aanwezig zijn. Op zich is dat niet verwonderlijk, omdat Listeria overal in het milieu aanwezig is. Daarom is het goed om naast rauwmelkse producten, vleeswaren, vlees en gerookte vis de focus ook te verbreden naar andere producten. 

WGS

Door toepassing van whole genome sequencing (WGS) is steeds beter vast te stellen welk subtype van een micro-organisme het betreft. Het is dus makkelijker om individuele ziektegevallen aan elkaar te linken. Al snel ziet men dan dat het een echte uitbraak betreft die soms ook al jaren aan de gang kan zijn. Met WGS is men goed in staat aan elkaar gerelateerde gevallen te linken. WGS werkt echter alleen in combinatie met epidemiologisch onderzoek om ook echt de bron te kunnen achterhalen.

RASFF-meldingen

Op de Europese waarschuwingssite RASFF staan veel meldingen van met Listeria besmette producten. In de maanden juli en augustus 2022 waren dit er elke maand twaalf, variërend van pannenkoeken (uit België), bevroren ontbeende eend (uit Duitsland en Hongarije), gerookte haringfilet (uit Frankrijk) tot een zuivelproduct (kishta) uit Nederland.

De meldingen zijn soms door bedrijven zelf aan de instanties doorgegeven, soms komen ze van de controlerende instanties die producten uit de markt controleren of aan de grens.

Terughaalacties in Nederland

Op de website van de NVWA  in Nederland staan regelmatig recalls van producten, besmet met Listeria monocytogenes.

Het betreft ook hier uiteenlopende producten zoals buffelmozzarella, een alternatief voor brie, vegan falafel, abdijkaas (2x), hoemoes en esfenaj (dips) of rundvleesproducten.

3. Wetgeving

In Verordening 2073/2005 is de maximum hoeveelheid Listeria die in voedsel mag voorkomen bepaald. In babyvoeding of zuigelingenvoeding mag helemaal geen Listeria aanwezig zijn. In kant-en-klare levensmiddelen mag niet meer dan 100 kve/g aanwezig zijn op datum uiterste houdbaarheid. Bij aantallen boven dit wettelijke criterium ontstaat een risico voor de volksgezondheid. Ook is voorgeschreven dat bedrijven die kant-en-klare levensmiddelen produceren verplicht zijn om hier onderzoek naar te doen door het nemen van monsters en deze te laten analyseren op de aanwezigheid van Listeria.

Daarnaast moeten er volgens bovengenoemde Verordening houdbaarheidsstudies worden uitgevoerd die aantonen dat Listeria gedurende de houdbaarheidstermijn niet kan uitgroeien tot boven de wettelijke grens. Hierbij moet niet alleen gekeken worden of er uitgroei is bij de voorgeschreven temperatuur, maar ook bij temperaturen die bij de consument gangbaar zijn en in geopende verpakkingen. In Verordening 2073/2005 staat een minimum eis voor wat betreft het aantal deelmonsters dat een bedrijf moet nemen (NVWA).

In het in 2021 door de NVWA gepubliceerde Infoblad 85 geeft de organisatie extra duiding aan verordening 2073/2005 en uitleg over de bemonsteringsschema’s.

De Europese wetgeving op het gebied van Listeria verschilt nadrukkelijk met de wetgeving in de Verenigde Staten. Daar geldt een nultolerantie voor L. monocytogenes.

4. Listeriose

Listeriose is een zeldzame ziekte. Het risico op ziek worden door een besmetting met Listeria is klein. 4 op de miljoen mensen per jaar krijgen in Nederland deze ziekte. Het RIVM krijgt ongeveer 80 meldingen per jaar, waarvan de meeste mensen ouder dan 65 zijn. Gezonde mensen die besmet zijn met Listeria worden meestal niet ziek.

Mensen die wel listeriose krijgen, kunnen een gevoel hebben alsof ze griep of buikgriep krijgen, koorts, diarree of spierpijn krijgen of misselijk zijn. Mensen met een verstoord immuunsysteem, heel jonge kinderen of senioren kunnen echter ernstig ziek worden en hersen(vlies)ontsteking of bloedvergiftiging krijgen. Zwangere vrouwen lopen het risico een miskraam te krijgen, zonder dat ze zelf ziek zijn.

De tijd tussen het besmet raken en ziek worden is enkele dagen tot enkele maanden en is meestal twee tot vier weken (RIVM). Dit maakt het lastig om met epidemiologisch onderzoek de oorzaak van de besmetting te achterhalen.

Opmerkelijk: besmette levensmiddelen worden vaak door duizenden mensen gegeten, maar dan krijgen er slechts enkele listeriose. Op VMT.nl verschijnt daarover regelmatig een artikel.

5. Risicovolle voedingsmiddelen

Listeria monocytogenes is in tegenstelling tot de meeste andere bacteriën in staat om te groeien bij koelkasttemperaturen. Daarnaast kan hij net als andere bacteriën overleven onder droge omstandigheden en in de diepvries.

Risicovolle voedingsmiddelen zijn gerookte vis, zachte rauwmelkse kazen, gesneden vleeswaren, koelverse kant-en-klaarproducten, rauwe dierlijke producten en andere voedingsmiddelen die langdurig in de koelkast worden bewaard en niet meer worden verhit voor het eten. Het Voedingscentrum noemt specifiek nog rauwkostsalades, gekoelde paté, hotdogs en gekoelde sandwiches.

Zwangeren, maar ook senioren of mensen met een verzwakt afweersysteem wordt aangeraden deze voedingsmiddelen niet te eten als ze niet van tevoren goed zijn verhit.

Het RIVM en Het Voedingscentrum geven de volgende (algemene) adviezen ter preventie van een Listeria-besmetting

• Was rauwe groenten altijd goed voor gebruik;
• Vlees en vis goed doorbakken;
• Houd rauwe etenswaren gescheiden van klaargemaakt voedsel;
• Restjes snel afkoelen en korte tijd bewaren;
• Bewaar eten niet langer dan de uiterste datum die op de verpakking staat;
• Bewaar eten op de juiste temperatuur.

Het Voedingscentrum geeft op haar pagina over de houdbaarheidsdatum een genuanceerder en actueler advies, waarbij onderscheid gemaakt wordt tussen de tgt- en de tht-datum.

6. Cijfers uit de EU

Uit het EFSA Zoönose rapport 2020 blijkt dat in 2020 listeriose in Europa de ernstigste bacteriële ziekte met het hoogste sterftecijfer was.

Een andere conclusie uit het rapport is dat naast Salmonella in eieren en eiproducten en norovirus in week- en schaaldieren, L. monocytogenes in vis en visproducten een combinatie van grote zorg is. Het EFSA-rapport trekt deze conclusies uit analyse van de officiële meldingen van voedselgerelateerde ziektegevallen en uitbraken van 27 deelnemende landen.

Cijfers uit dit rapport met betrekking tot Listeria monocytogenes voor 2020 zijn:

• 1876 gerapporteerde ziektegevallen

• 780 mensen in het ziekenhuis

• 167 doden, waarmee Listeria monocytogenes het hoogste sterftecijfer had.

In 2020 waren er 16 gerapporteerde voedselgerelateerde uitbraken van listeriose in 7 landen met in totaal 120 zieken, 83 ziekenhuisopnames en 17 doden.

Ondanks dat er – wellicht door het effect van de COVID-19 pandemie – in 2020 een afname van het aantal gevallen van listeriose was, is in de algemene trend van 2016 – 2020 geen significante toe- of afname te zien. Maar met bovengenoemde data blijft Listeria monocytogenes een belangrijke bacterie om rekening mee te houden.

Bronnen: EFSA, NVWA, RASFF, Het Voedingscentrum, RIVM